Монголын сүүлчийн их хатан Дондогдулам

Улсын эх дагина Дондогдулам нь Сэцэн хан аймгийн нутагт  Цэнд хиагийнд охин болон 1874 оны намрын сүүл сарын 15-нд мэндэлжээ. Хөвчийн жонон бэйлийн хошуунд ийн Дондогдуламыг мэндэлж байхад халхын шашны тэргүүн Богд Жавзандамба хутагтын VIII дүрд тодорсон  таван настай Агваанлувсан ээж, дүү нарын хамт Халх нутагт залагдан ирж байж. Дондогдулам хатныг бага насанд нь Дунгаа хэмээн дууддаг байсан гэдэг. Түүний шашны нэр нь Дондогдулам юмсанж.

VIII Богд Жавзандамба хутагт 1896-1900 оны хооронд Өндөр гэгээний дурсгалд зориулан босгосон Амарбаясгалант хийдэд хэдэнтээ морилон өвгөн хутагтын шарилд мөргөх үедээ Сэцэн хан аймгийн бэйс Сангилигдоржийн хатны аягач хийж байсан Дондогдуламтай танилцсан гэдэг ч хэзээ, хэрхэн танилцсан талаарх сурвалж судалгааны зөрүүтэй мэдээ байдаг. Өмнөх долоон төрөлдөө хүнтэй суугаагүй, дотоод гадаад аль алинд нь амьд шүтээн хэмээн дээдлэгдсэн Монголын бурхан шашны тэргүүн VIII Богд Жавзандамба хутагт Дондогдуламыг гэргийгээ болгохоор шийджээ.

Тэр цагаас хойш сэтгэл алдран ойртон нөхөрлөж 1902 онд хатан болгож, “Ачлалт ялгасан дагина”, “Эрх цагаан дара” цол өргөмжилсөн байна. Дондогдуламыг Монголын Эх дагина, Цагаан дарьд өргөмжлөгдсөнөөс эхлэн Богдын Ногоон ордон, Хайстай лавиран хэмээх зуны ордонууд  үлэмж  хөгжиж эхэлсэн гэж үздэг. Түүнээс өмнө Богдын ордон хааны орд харш гэхээс шашны илүү сүм дуганын хэмжээнд байжээ. Тэрбээр уран хатгамалч, гар урчуудыг цуглуулан Сангай аймгийг байгуулж, өөрөө улааны шашны лүйжан хурдаг байжээ. “Эх дагина их сайхан хоолойгоор лүйжан татаж байсан” хэмээн хожим Лувсандондов гавж дурссан нь бий.

Зарим эх сурвалжид түүнийг морь сурамгай унадаг байсан гэж бичсэн байдаг. Дондогдулам хатан хүүхэд төрүүлээгүй учир Жавзандамба хутагт болон хатан нар эхлээд нэгэн хүү үрчилж авсан нь лам болжээ. Дараа нь хоёр хүүхэд үрчилж авсны нэг нь алдарт хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж гэнэ.

1907 оны долоон хошуу даншиг наадмын хязаалан насанд үзүүрт давхисан хул алаг, жороо морины түрүү авсан бор морь “Эрдэнэ сэцэн ноён” нэрээр уралдуулсан эзэн нь Дондогдулам хатан байжээ. Ах дүү Намхай, Лувсанжамбаа аварга эх дагины бөхчүүд байсан гэдэг. Тухайн үед хатны шавь байсан хүмүүс, мөн зарц нар нь түүний талаар бараг ам нээдэггүй байсан аж.

1911 оны 12 сарын 29-нд Богд Жавзандамба хутагтыг хаан ширээнд залрахад Монгол Улсын хаанд, Дондогдуламыг Улсын эх дагина хэмээн өргөмжилсөн байна. 

1923 онд хатны бие чилээрхэн оточ маарамба нар аврал гүрэм айлдсан ч илаарь болсонгүй 49 насандаа ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлжээ. Эх дагины жанч хальсныг дуулсан Жалханз хутагт “Гурван мянган гавжийн үнэтэй үхэл” хэмээн гашуудаж байсан гэдэг. Түүний шарилыг найман шарга морь хөллөсөн тэргэнд залж Рашаант уулын аманд шар тосонд хайлуулж, шарилыг нь зөөж явсан морьдыг тэнд нь сэтэрлэж тавьснаар эдүгээ тэр газрыг “Шарга морьт” хэмээх болжээ. 

Уг  газар нь Сүхбаатар дүүргийн 19 дүгээр хорооны нутаг дэвсгэрт харьяалагдах бөгөөд Шарга морьт зуслангийн баруун хойд хэсэгт 2015 онд иргэдэд газар эзэмшүүлэх эрх олгожээ. 2018 оны 5 сард газар эзэмшсэн иргэд хөрс хуулах, дэнжлэн хашаа, байшин барьж, түүх соёлын дурсгалд эрсдэл учруулах ажиллагааг явуулж эхэлсэн тул Соёл, урлагийн газрын даргын тушаалаар ажлын хэсэг байгуулагдан дурсгалт газрын соёлын өвийн үнэ цэнийг тодорхойлж, иргэдэд газар эзэмшүүлсэн захирамжийг цуцлуулах ажил зохион байгуулсан аж. 

Түүх, археологийн хүрээлэн судалгааны ажлыг явуулж тоосго, цутгамал шавар бурхан, сац, цаасны хэсгүүд, цутгамал шавар хүний толгой, цутгамал шавар бурхны хэлтэрхий зэрэг эд өлгийн зүйлсийг олж нээн илрүүлээд буй. 

Эдгээр эд өлгийн зүйлс болоод авран хамгаалах судалгааны тайлан, үзэсгэлэнг олон нийтэд анх удаа, Богд хааны ордон музейд хадгалагдаж буй түүнд холбогдох үзмэрүүдийн хамтаар 2018 оны 11 дүгээр сарын 30-наас өнөөдрийг хүртэл үзүүлж дэлгэн үзүүллээ. Энэхүү арга хэмжээ нь Улсын Эх дагины төдийгүй цаашлаад Монгол төрийн түүхийн судалгааг тодруулж, хойч үеийнхэнд ойлгуулан, соёлын биет өвийг хайрлан хамгаалах үзлийг хөхүүлэн дэмжиж буйд ач холбогдол нь орших юм.