🔴Засгийн газрын ээлжит хуралдаанаас гаргасан шийдвэрийг танилцуулж байна

Сайн байцгаана уу? Бүгдэд өдрийн мэнд хүргэе. Дөнгөж сая Засгийн газрын ээлжит хурал дууслаа. Монгол Улсын Ерөнхий сайд төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарт, одоо сайд нарт 2025 оны жилийн эцэс хүртэлх төсвийн гүйцэтгэлтэй холбоотой үүрэг даалгавар өглөө. Би өөрийн тэмдэглэлээсээ товч танилцуулъя.

Юуны өмнө, 2025 оны батлагдсан төсвийн хуулийн дагуу орлого бүрдүүлэлт, татварт онцгой анхаарч ажиллах ёстой. Орлогод тааруулж алдагдал нэмэхгүй байдлаар зардлаа эрэмбэлэх, ач холбогдлоор нь ангилж гүйцэтгэх үүрэг өглөө. Мөн ААН, иргэдэд нөхцөл байдлын тухай тогтмол, ил тод мэдээлэл өгөх. Энэ бол зөвхөн татварын байгууллагын бус, эдийн засгийн идэвхжилтэй холбоотой тул бүх сайд нар онцгой анхаарах ёстой.

Хэмнэлтийн хуульд чанд сахиж ажиллах. Энэ хууль 4 дэх жилдээ хүчин төгөлдөр байгаа бөгөөд цаашдаа ч ач холбогдлоо харуулж байна. Үлдсэн хугацаанд орлого бүрдүүлэлттэй холбоотойгоор зардлаа хэмнэж, эрэмбэлэхдээ цалин, нийгмийн даатгал, тэтгэвэр, тэтгэмж, хүүхдийн мөнгө, ОБЕГ-ын зардал, хөрөнгө оруулалт, эрүүл мэндийн салбарыг тэргүүн ээлжид саадгүй санхүүжүүлэх үүрэг өглөө.

Энэ жилээс эхлээд хэмнэлтийн хуулийг чанд сахиж, шинэ жил, баяр ёслолын арга хэмжээг төсвийн мөнгөөр тэмдэглэхгүй, бэлэг дурсгалын зүйл бэлдэхгүй байх. Тэвчиж болох бүх зардлыг хэмнэх, өнгөрсөн жилүүдэд ковид, дараа нь цахим шилжилтээр бичиг хэрэг, тээвэр, томилолтын зардал хэмнэж ирснийг ашиглах. Он дуустал тэвчиж болох зардлыг тооцож хэмнэх, 2026 онд хэмнэлтийн горимыг үргэлжлүүлэх үүрэг өглөө.

Энэ жилийн Засгийн газрын нөөц хөрөнгө 140,8 тэрбум төгрөг батлагдсан, үүнээс 20 тэрбум төгрөгийн үлдэгдэлтэй. Үүнийг өвлийн хүндрэл, цас зуд, онцгой байдал, ХХААХҮЯ-ны бэлтгэлд зарцуулах үүрэг өглөө. Үндэсний хөтөлбөрүүд – хүнсний хувьсгал, цагаан алт, Эрүүл Монгол хүн, дэд хөтөлбөрүүдийг 2026 он руу шилжүүлэх. Татварт шок өгөхгүй, зөвлөх замаар өр барагдуулах, шаардлагатай бол шат дараатай албадлагын арга хэмжээ авах. Хуримтлагдсан өрөөс уул уурхайн салбарын татварын өр их хувийг эзэлж байгаа тул хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийг зогсоох, хязгаарлах санал боловсруулах үүрэг өглөө.

Эдгээр арга хэмжээг 12 сар, 1, 2 сар, 3 сарын хугацаанд, 2026 оны 1 дүгээр улиралд үргэлжлүүлэх үүрэг бүх төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарт өглөө.

2025 оны төсвийн гүйцэтгэлийн тухайд, 2 дугаар улирлаас татварын орлого саатаж, гадаад худалдаанд хүндрэл гарсан. Гол түүхий эд нүүрсний үнэ төсөв батлагдсан үеэс 50%-аар буурсан, төлбөрийн тэнцэлд том цохилт болсон. 4 сард экспортыг дэмжих ажлын хэсэг байгуулах үед төлбөрийн тэнцэл 600 сая долларын алдагдалтай байсан. Татварын орлого сарынхаараа саатаж эхэлсэн.

Эндээс макро бодлогын тэнцвэржүүлэх арга хэмжээ авч, 7 сард шинэ Засгийн газар бүрдээд төсвийн тодотгол хийж, 2,3 их наяд төгрөгийн зардлыг бууруулсан. Мөнгөний, төсвийн бодлого дамнасан арга хэмжээг хэрэгжүүлсний үр дүнд Монгол Улсын валютын нөөц анх удаа 6 тэрбум долларыг давлаа. Зээлжих зэрэглэлээ хамгаалж, хоёр агентлагаас нэмэгдүүлж чадсан – 12 жилийн өмнө алдсан өндөр зэрэглэлд буцаж очсон. Долларын ханш 3650 төгрөгөөс 3544 төгрөг болж тогтворжсон. Ойрын хугацаанд нөөц буурах, ханш алдах эрсдэлгүй болсон. 9 сараас төлбөрийн тэнцэл сар бүрд 40-50 сая долларын эерэг гарч, 11 сарын байдлаар 144 сая долларын ашигтай болсон.

Эдгээр үр дүнгөөр экспорт буурсан ч импорт хумигдаж, макро тэнцвэр хадгалагдсан. Гэвч төсөв дээр сөрөг нөлөө – импорт буурахад гаалийн татвар буурч эхэлсэн. Нүүрсний үнийн 50%-ийн бууралт уул уурхайд том цохилт болсон. 11 сарын 30-ны байдлаар сүүлийн саруудын орлого бүрдүүлэлт саатаж, 12 сард 2,3 их наяд төгрөгийн тасалгаа үүсэх эрсдэлтэй. Үлдсэн хугацаанд бүх хүчээ дайчлан татварын орлого бүрдүүлэхээр ажиллаж байна.

Энэ 2,3 их наядаас тал нь – 1,1-1,2 их наяд нь импортын хэмжээ буурснаас гаалийн татвар буурсан. Импортыг дуудаж татвар авах боломжгүй. Гаалийн өр харьцангуй бага. Ерөнхий сайд өөрөө гааль дээр очиж ажилласан. Гааль, татварын байгууллагууд илүү эрчимтэй, ил тод ажиллах, төрийн байгууллагуудын сахилга бат, хариуцлагыг өндөржүүлэх үүрэг өгсөн. Гаалиас өдөрт 30 тэрбум, татвараас 100 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлэх зорилго тавьсан.

Энэ эрсдэл 3 шалтгаантай: нүүрсний үнэ 50% унаснаас борлуулалт буурсан; импортын татвар 1,2 их наяд төгрөгийн дутагдал; Өршөөлийн хуулийн санаачилгын мэдэгдлээс морал хормог үүсч, ААН, иргэд татвараа хойшлуулж байгаа. Дүүрэг, орон нутагт эргэлзээ их. Энэ мэдэгдлийг улс төрийн талууд эргэж хараасай гэж хүсэж байна. Ийм үед ийм санаачилга маш хор уршигтай.

Цалин, тэтгэвэр, тэтгэмж саатсан зүйл огт байхгүй. Орон нутаг, нийслэлд бүгдэд хүрчээ. Төрийн сангийн үлдэгдэл 1,3 их наяд төгрөг – 750 тэрбум дансны, 560 тэрбум гадаад валютын. Гол нь татварын орлогоос давсан зардал гаргахгүй, орлогоо тааруулж зардлаа зохицуулж байна. Төрийн сан хоосорсон гэсэн ойлголт буруу – хангалттай үлдэгдэлтэй, алдагдлын хязгаарт орлогоо тааруулж явж байна.

Асуулт хариулт руу оръё. Татварын дарга Ичинхорлоо ирээд хариулна.

(Асуулт: 2,3 их наядын дутагдал яаж?) 2,3 их наядаас 1,2 нь импортын татвар, эдийн засгийн идэвхжил, макро бодлогын үр дүнгээс. Валютын нөөц нэмэгдэж, зэрэглэл сайжирч, ханш тогтворжсон – том амжилт. Үлдсэн 1,1 их наядыг татвараар бүрэн бүрдүүлэхээр ажиллаж байна, үүний 70% уул уурхайгаас хүлээгдэж байгаа.

(Асуулт: Ажилгүйдлийн тэтгэмж 3 сараар хоцорч байгаа уу?) Ажилгүйдлийн тэтгэмжийн сангийн асуудлыг өнөөдөр Ажил эрхлэлт, нийгмийн хамгааллын сайд танилцуулсан. 2025 оны төсөв батлагдсан ч энэ сан батлагдаагүй байсан. 2026 оны төлөвлөгөөнд төрийн албан хаагчдын тоог 9%-аар буулах шийдвэр гарсан тул нэг дор цохилт болохоос сэргийлж, 2025 оны тодотголоос эхэлсэн. Хэмнэлтээс нөхөж олгох зохицуулалт хийнэ. Энэ төсвийн хуваарилалтын асуудал, татварын орлоготой шууд холбоогүй.

(Асуулт: Нүүрсний экспорт 85 мянган тонн төсөвлөсөн ч 87 гарна гэдэг.) Төсөвлөснөөс 2 мянган тонн нэмж гарна. Гэвч бүтэц өөрчлөгдсөн – эрчим хүчний (бага үнэтэй) нүүрс илүү гарч, баяжуулсан, коксжсон нүүрс бага учраас орлого төлөвлөсөн хэмжээнд хүрэхгүй. Орлогын албан татвар, нийгмийн даатгалын орлого ч нөлөөлж байна.

Төсвийн ерөнхийлөн захирагчийн хувьд орлогоо тааруулж зардлаа зохицуулах үүрэгтэй. Зардлаа эрэмбэлэхэд цалин, тэтгэвэр, хүүхдийн мөнгө, эрүүл мэнд тэргүүн. Хөрөнгө оруулалт дараа – энэ жил гүйцэтгэл өмнөхөөс бага, 70% орчим. Шинэ хуулиар 6 сарын 1-нээс гэрээ хийж амжаагүй хөрөнгө оруулалтыг хэмнэлтэд тооцсон, 640 тэрбум төгрөгийн хэмнэлт хийгдсэн.

Топ 100 ААН, ялангуяа Топ 10-д Эрдэнэт, ЭТТ, Энержи Ресурс, банкнууд, АПУ ХК татварын өргүй, зарим нь урьдчилж төлж байна. Хариуцлагатай татвар төлөгчдийг онцолж хэлье. Гэвч Өршөөлийн хуулийн хүлээлтээс жижиг дунд бизнес татвараа хойшлуулж, орлого бүрдүүлэлтэд сөрөг нөлөө үзүүлж байна. Энэ санаачилгыг хариуцлагатай эргэж хараасай.

Нийгмийн даатгалын өр 1700 гаруй тэрбум төгрөг, тал нь 30-90 хоногийн шинэ өр, бусад нь хуучин. Ажиллаж байна.

Гаалиас нийт орлогын 40% бүрдүүлдэг, энэ жил 12 их наяд төлөвлөсөн, 1,2 их наядыг импортын бууралтаас алдана. Хавар автомашины импорт хэд дахин нэмэгдэж, валютын нөөц 3 тэрбум долларыг буурах эрсдэлтэй байсан. Тодотгол, макро арга хэмжээ, мөнгөний бодлогоор тэнцвэр хадгалж, хямралаас сэргийлсэн. 2026 оноос шинэ төсвийн хуулиар эрсдэл багасна.

(Асуулт: Хөрөнгө оруулалтын гүйцэтгэл.) 8,4 их наядын санхүүжилтээс улсын төсвийн 1,2 их наяд үлдээд байгаа, гүйцэтгэл ирээгүй. 1,6 их наяд нь энэ жил дуусах, үлдсэн нь 2026 онд үргэлжлэх. 3-4 дүгээр улиралд 160% орчим гүйцэтгэлтэй, орлоготой уялдуулж санхүүжүүлнэ. Орон нутгийн хөгжлийн сангийн орлого буурах тул зарим хөрөнгө оруулалтыг 2026 руу шилжүүлнэ.

(Асуулт: Гаалийн зөрчил.) Өнгөрсөн 7 хоногт Ерөнхий сайд, миний бие хотын гааль дээр ажилласан, зөрчил илэрсэн. ГЕГ-ын дарга өөрийн хүсэлтээр чөлөөлөгдсөн. ЗГ-ын байгууллагууд – Сангийн яам, гааль, татвар, хууль зүйн яам, АТГ хамтарч ажиллаж, зөрчлийг илрүүлж, тэмцэнэ. Хүчний байгууллагууд шалгалтаа үргэлжлүүлэх ёстой.

Та бүхний өдрийн амар амгаланг эрье. Одоо нүүрсний экспортын талаар мэдээлэл өгье. 2025 онд Ганц мод, Гашуун сухайт, Сэхээ буй, Хүрэн, Хангимандал боомтоор нүүрс хэвийн экспортлогдсон. Ганц мод, Гашуун сухайтаар 41,2 сая тонн экспортлов. Үүнээс 3,5 сая тонныг МТЗ-аар тээвэрлэсэн – анх удаа. Цаашдаа МТЗ-аар 10 сая тонн тээвэрлэхээр төлөвлөж, хоногт 8-9 цуваа явуулж байна.

Машины тээвэрт гацаа сааталтай байсан ч арга хэмжээ авч, хоногт 1400 машин нэвтрүүлжээ. БНХАУ-тай яриа хэлэлцээ хийж, нэвтрэлтийг нэмэгдүүлэх үүрэг өгсөн. Үлдсэн хугацаанд хоногт 150 мянган тонн нүүрс экспортлох, ЭТТ-тэй хамтарч ажиллана. Ингэснээр биржийн арилжаа, Цагаан хадын тээврийг сайжруулна.

2026 оноос машинаар тээвэр нэмэгдэхээс гадна МТЗ-аар 10 сая тонноос илүү тээвэрлэнэ. Хил холболтын төмөр зам 18% явцтай, 27 оны 4 сар гэхэд ашиглалтад орох. Тэр үед өргөн царигаар 130 сая тонн, нарийн царигаар 20 сая тонн нүүрс экспортлоно. Нийт нүүрсний экспорт 100 сая тонноос давна.

Гашуун сухайт, Ганц модны өдрийн нэвтрэлтийг нэмэгдүүлэх, нүүрс буулгалтын талбайгаас тээврийг эрчимжүүлэх ажлын хэсэг гаргасан. 11 сард ЭТТ-н экспорт дунджаас 5 дахин нэмэгдсэн. Бусад боомтоор, ялангуяа галт тэрэг тээврийг нэмэхэд анхаарна. Си Ар Си компанитай өдөр тутмын хурал хийж, хурдасгах, Хятад талтай хамтарч ажиллана.

(Асуулт: Нүүрсний экспорт 87 сая тонн, гэвч жолооч нар ажилгүйдлийн тэтгэмж авч байна.) Ганц мод дээр сав суулга дүүрсэн мэдээлэл алга, хэвийн явж байна. Хятад талтай гарцыг нэмэгдүүлж, хүлээлтийг багасгажээ. Жолооч нарын хөлс бага гэсэн асуудал гарсан – компаниуд гэрээний дагуу авч байгаа ч жолооч нарт бага өгч байгаа. Ирэх 7 хоногт Гашуун сухайт, Ганц мод дээр очиж жолооч нартай уулзаж, шийдэнэ. Зарим жолооч ажлаа орхин тэтгэмж авч магадгүй. Жолооч нарын холбоотой уулзах, тээврийн компаниудтай ярилцахаар төлөвлөжээ. МТЗ-ийн нүүрс тээврийн үнийг 3 дахин нэмсэн ч жолооч нарт хүрэхгүй байгаа асуудлыг шийдэх ёстой.

Баярлалаа.